Paradijs, tuin en utopie, een cursus

Zin in een duik in het diepe van de samenleving? Deze cursus heb ik gemaakt als schoolopdracht; een lesprogramma over de tuin als metafoor voor de samenleving. In 18 lessen neem ik de beoogde HAVO/VWO leerlingen mee op een intelligente trip vol dromen en nachtmerries, optimisme, idealisme en realisme. We gaan naar een utopische toekomst, maar blijven romantisch staren op het paradijs uit het verleden, terwijl we in het hier en nu moeten ploeteren. Doe mee op http://www.paradijsenutopie.wordpress.com

herhaling

Vorig jaar heb ik over een cursus geschreven…a brief history of humankind:
https://sirlovalot.wordpress.com/2013/08/25/geschiedenis-der-mensheid/
een fantastische cursus die mijn kijk op de wereld heeft veranderd.
Vanaf 10 augustus wordt ie herhaald: sla je slag!
https://www.coursera.org/course/humankind
https://www.youtube.com/watch?v=xQ4eg7Zj5OY

een interview:
I find much of what you wrote in the book disturbing.
What, for example?

This: “The human race is no more than a herd of sheep that ended up with tanks and atomic bombs because of an evolutionary accident.”
Fundamentally, mankind was unimportant in the ecological system. Then, in one fell swoop, an evolutionary blink of an eye, the human race is transformed from something unimportant to the most important thing in the world.

It’s usually assumed that we were superior to other species.
Not necessarily. For example, everyone is so enthusiastic about the fact that man created tools. But that does not make man an especially important animal. As beavers build dams and bees build hives, human beings have spears. Or take the high intelligence of human beings, the ability to make plans, to transmit information − that was also there before, but that, together with the tools, was not enough to make man special. If you want to single out what it was that really catapulted us from the margins to center stage, it is the ability to communicate and transmit messages in very large numbers.

Through language.
Through language. What chimpanzees or Neanderthals can do in groups of 50, we can do in groups of 50 or 500 million.

So that’s how we triumphed in the reality of life.
Yes. A reality program does actually illustrate it well. The key to victory lies more in manipulation and cooperation than in exceptional personal skills.

francis bacon

Three Studies for Figures at the Base of a Crucifixion c.1944

large
Ze zijn afstotend, weerzinwekkend en lijken uitingen van pijn en lijden te zijn, maar tegelijkertijd zijn ze fascinerend, erotisch en krachtig. Het roept vragen bij me op naar de aard en de reden van dit lijden. Het rechter paneel ziet eruit alsof de pijn wordt veroorzaakt door eigen handelen, het wezen op het middenpaneel lijkt nog te wachten op wat komen gaat, maar de extase is voor mij evident en de duidelijke erotische vormen ook. Het linker paneel lijkt afgedankt te zijn, klaar, genegeerd.

De kracht van dit werk is voor mij te vinden in de woeste expressie van de vormloze lichamen, die slechts hier en daar hun menselijkheid verraden, waarmee tegelijk de onmenselijkheid wordt benoemd. Het zijn de uitgebeelde emoties die hier worden getoond die mij nieuwsgierig maken. Hoe voelt het om dat wezen te zijn? De museale omgeving en het feit dat dit geen echte wezens, maar geschilderde doeken zijn, zorgen voor een veilige afstand tot dat wat getoond wordt, zodat ik het aandurf me in deze wereld te storten en me over te geven aan deze prachtige rauwe taal.

In de details van de achtergrond die slechts de suggestie van ruimte aangeeft en een aanzet tot meubilair, vind ik het verbluffend hoe met zo weinig zoveel wordt gezegd. Er is gevochten met materiaal en slechts dit weinige is er uit de strijd gekomen. Beschaving is niets meer dan een dun laagje, waaronder een dierlijke natuur verborgen zit. Dan zijn er de monumentale vormen zelf met hun lijkachtige kleuren waarop eveneens woest is gewerkt. Zij bezitten alleen nu en dan detail, maar dat is dan ook steevast zo goed getroffen dat je bij iedere penseelstreek wilt blijven stilstaan. De kunst is hier eens geen motor van het denken; het is integendeel begriploos en schreeuwt zijn waarheid uit naar mij als toeschouwer.

Dit werk vraagt na de aanschouwing een momentje rust; het is een louterende ervaring die me achterlaat met euforie, walging en mededogen. Ik voel geen enkele behoefte tot een interpretatie in de zin dat ik wil begrijpen wat de schilder heeft gemaakt of om zelf een verhaal te construeren. Dit is werk dat ik alleen maar hoef te ervaren door er naar te kijken en me door mijn prikkels te laten leiden: moet je dit zien! En dat! Whoa…heftig! Als niets menselijks mij vreemd is, dan zou ik ook dit moeten kunnen herkennen en ergens diep van binnen roert zich iets dat instemmend gromt. Iets dat zich met de aanschouwing van dit werk laat bezweren. Ik heb me als een vampier gevoed aan dit werk.

antonio tapies

schoolopdracht | zoek een schilderij waarin leegte wordt verbeeld, is hier ook sprake van volheid?

In 2009 ontdekte ik voor het eerst het werk van de twee jaar geleden overleden kunstenaar Antonio Tapies. Het was in New York en ik was onmiddellijk onder de indruk. Hij lijkt op dezelfde manier de + in te zetten zoals ik het doe: als symbool voor symbool. Overal keert het terug in zijn werk. Daarnaast is er die mooie combinatie van sterke composities, raadselachtigheid en het gevecht met het materiaal.

Het werk van Antonio Tapies valt op door de sculpturale manier van werken; hij schildert nauwelijks, maar bouwt zijn schilderijen met ongebruikelijke materialen op. In dit geval latex en marmerzand. Wat we zien is een leegte met daarin een inscriptie I, waarbij bij mij de vraag wordt opgeroepen of het hier om het cijfer 1 gaat of om het Engelse I -ik- als referentie naar het zelf.

Mijn eerste associatie met het werk is een snelle strandtekening, waarbij het ik [I] weldra door de eeuwige oceaan van de tijd zal worden weggespoeld en uitgevaagd.

Dan zijn er vervolgens de vragen naar de materialiteit van het werk; is de inscriptie een ontbreken van materiaal, omdat het zichtbaar wordt door materiaal weg te halen? Is de inscriptie [en daarmee ikzelf] 1 met zijn omgeving, de natuur [verbonden]? Of staat de mens tegenover de natuur? Is het dus een zinloos en tijdelijk krabbeltje in het zand dat snel zal worden uitgewist?

Hiermee wordt de leegte alles wat het leven niet is en lijkt die daad van deze inscriptie een bezwering te zijn tegen het niets, een viering van dit moment van bestaan: ik besta! En zolang ik besta, bestaat het lege niets niet.

De volheid van het leven bestaat altijd in dit moment. Hiermee bekritiseer ik de houding van Jan Bor [het college werd gegeven aan de hand van een tekst van Bor] die uit lijkt te gaan van een vooronderstelling van een eeuwig gemis; melancholisch en met heimwee naar een verloren oorspronkelijkheid, waarin het bestaan impliciet, maar onmiddellijk werd begrepen. Ik deel dit sentiment van verloren oorspronkelijkheid niet en ook het tegenover de natuur staan van de mens beschouw ik als een hoogmoed, want we zijn natuur.

Tapies’ I symboliseert voor mij een kleine daad die zowel het niets en de leegte onderkent, als de remedie laat zien, waarmee de volheid van het hier en nu zichtbaar wordt. Het fijne van kunst is dat interpretaties nooit sluitend zijn. Ik kan namelijk ook teruggaan naar de titel en het opvatten als het cijfer 1: het eenzaamste cijfer van allemaal. Ik ben alleen in de wereld geworpen en de hele idee van verbondenheid met mijn omgeving en de mensen om me heen is niet altijd even sterk en soms zelfs afwezig. Er gaapt een onoverbrugbare kloof tussen mij en…alles daarbuiten. De leegte start al voorbij mijn huid. Maar dan wordt de optimist in mij weer gewekt en antwoordt dan: de huid van 1 eindigt in dit schilderij niet…het is 1 met zijn omgeving. Volheid: 1, het enige cijfer dat verbonden is met alle anderen…totdat 0 zijn intrede deed in ons numeriek stelsel en zo is er telkens iets dat de pret bederft…

schepper

schoolopdracht | kies een kunstwerk waarin volgens jou ‘het hogere’ of ‘het diepere’ tot uitdrukking wordt gebracht en motiveer je keuze.

machine with wishbone

Het hogere gaat onze verbeeldingskracht te boven, het zal niet mogelijk zijn deze onbevattelijkheid te vangen in een kunstwerk. Niet voor niets luidt het eerste gebod dat men geen afbeelding van god zou mogen maken. Het doet per definitie onrecht aan de alomvattendheid van god. Gelukkig zijn wij mensen zo eigenwijs om het toch te proberen in de kunst en zo worden wij in staat gesteld om al deze vergeefse pogingen te aanschouwen. Het joodse denken, waarin de term de Onzegbare naar voren komt is wellicht door Malevitsj’ schilderij zwart vierkant uit 1915 treffend verbeeld. Het suprematistische zwarte vierkant dat een devote uitdrukking is van dit onzegbare heeft inderdaad de kwaliteit waardoor ik het hier zou kunnen bespreken als een kunstwerk dat het hogere uitdrukt. Het probleem voor mij is echter dat ik niet zelfstandig heb herkend dat hier het hogere is uitgebeeld. Het is door wat ik heb gelezen van kunstcritici dat ik dit erin heb kunnen herkennen en pas daarna kwam de bewondering ervoor. Ik zoek daarom door naar iets persoonlijkers.

Het hogere uitdrukken in kunst is mensenwerk; interpretatie en uitbeelding door een kunstenaar. Het scheppen als creatieve kracht is wellicht op te vatten als een goddelijke kracht: hij bedacht een veruitwendiging en ziedaar: het kunstwerk is geschapen: …en er was licht! Deze gedachte over kunst kan ik wel zelfstandig uitdenken en ook herkennen in kunstwerken die ik heb gezien. Het meest treffende voorbeeld hiervan heb ik eens gezien in een presentatie van de kunstenaar Arthur Ganson tijdens een TEDtalk. Hierin presenteert de kunstenaar zijn werk dat bestaat uit technische installaties van volstrekt zinloze apparaten. In die zinloosheid wordt een gevoel van tederheid bij me opgeroepen, zoals machine with wishbone van hierboven waarbij de kunstenaar na het eten met een overgebleven botje speelt. Hij zegt dat het hem deed denken aan een cowboy die na urenlang rijden van zijn paard afstapt en wijdbeens loopt. Tijdens dit spelen bedenkt hij dat hij een apparaat wil bouwen die dit spelen van hem overneemt. Het resultaat is een enorme constructie met wielen en radertjes die achter het botje aanrijdt; een tragi-komisch geheel.

Het kunstwerk dat ik voor deze opdracht wil bespreken is machine with oil . De kunstenaar legt uit dat hij zich probeerde voor te stellen hoe het zou zijn wanneer hij een machine zou zijn; wat zou hij fijn vinden? En hij bedacht een machine die niets anders doet dan zichzelf baden in olie. Persoonlijk vind ik het apparaat prachtig om te zien, zeker wanneer het geïsoleerd in een museale omgeving staat. Het idee om op die wijze een gelukkige machine te maken vertederd me. Het staat daar in alle zinloosheid zichzelf te smeren: telkens weer schept het zichzelf een bakje olie over de tandwielen en ketting.

In de romantiek vindt een omslag in het denken over kunst plaats, waarbij kunst als ‘motor van het denken’ wordt, omdat het onmiddellijk bereikt wat voor het begrippelijke denken en het menselijke handelen een oneindige opgave blijft. De filosofie kan niet op eigen houtje naar dit absolute doorstoten omdat het gevangen blijft binnen een bewustzijn dat de eenheid van elke aanschouwing telkens weer met een nieuwe reflectie doorbreekt. Om zijn eigen oorsprong te vatten is het reflexieve bewustzijn aangewezen op een openbaring die het zelf niet kan realiseren. Het wonder van de kunst bestaat er in die zin in dat zij de eindeloze beweging van de reflectie stilzet en het absolute tegenwoordig stelt in een uiterlijk beeld [Veire, 2005 -p.77-78 – Schiller/Schelling].

Maar hoe kan deze machine voor mij het hogere uitdrukken? Wanneer ik de titel zou veranderen in ‘Schepper’ wordt dit wellicht duidelijk en voor degenen die het dan nog niet zien is dit plaatje misschien een clou:

God the Father, Cima da Conegliano,Giovanni Battista

De kunstenaar dus als god, de schepper. Een liefdevolle en zorgzame schepper, die zijn schepping alles meegeeft om een gelukkig bestaan te laten leiden in een zinloze wereld. Techniek wordt in de kunst vaak gebruikt om de afstand van de mens tot de natuur te benadrukken, maar Ganson laat zien dat die techniek ook een uiting van liefde en zorgzaamheid kan zijn. In deze in eerste instantie bevreemdende installatie wordt hiermee een optimistisch mensbeeld vol mededogen uitgedrukt. De kunst vindt haar doel in zichzelf wordt er gezegd sinds Kant en deze installatie is hiervoor een prachtige metafoor. Kant noemt dat het schone een doelmatigheid zonder doel dient te bezitten en in dit beeld wordt hiermee gespeeld. De beweging van het oliescheppende bakje heeft natuurlijk zeker wel een doel in zich: het oliën van de installatie, maar tegelijkertijd is ook duidelijk dat dit doel tot niets leidt. Er is geen doel in de installatie zelf te vinden. In zichzelf opgesloten en zonder naar andere werkelijkheden te verwijzen gaat het doelloos voort, maar treuren hierover hoeft niet: this is a happy machine!

kerkgang

Voor een schoolopdracht ben ik de laatste tijd een paar maal naar de kerk geweest; drie heel verschillende ervaringen:

kerkdienst | zondag 12 januari | kerk van de Heilige Familie, Kamperfoelieplein, Den Haag

Onverwacht vol was het in de kerk. Het is een groot gebouw in een vooroorlogse woonwijk; ik kom er al 12 jaar langs en vind het een bijzonder mooie kerk, maar was er nog nooit binnen geweest. Het blijkt een katholieke kerk te zijn. Ik schat dat er ruim honderd mensen aanwezig zijn en ik voel me de jongste bezoeker tussen alle grijze en kale hoofden. Er zingt een koor, helder en meerstemmig, heel fijn om naar te luisteren. De ochtendgymnastiek kende ik niet en ik doe maar een beetje mee met iedereen om me heen; zitten, knielen, staan, zitten, knielen enzovoort. Na een paar keer doe ik niet meer mee met knielen, maar blijf wel opstaan. Er is een dame die nu en dan het woord neemt, voorleest en mededelingen doet, terwijl de priester andere stukken voor zijn rekening neemt. Vandaag staat in het teken van de doop van Jezus door Johannes. Het stelt me allemaal nogal teleur; ik word nergens aangesproken, de preek kent nauwelijks koppeling naar het dagelijks leven en waar dit gebeurt lijkt er vooral verwezen te worden naar gevoelens van angst voor een veranderende samenleving, waar geld de belangrijkste drive tot handelen is. Ik herken dit persoonlijk niet, ook al herken ik die sentimenten in de samenleving. Een zondagsviering lijkt me heilzamer om deze angst weg te nemen dan om deze te bevestigen. Ik denk terug aan de vieringen bij Parnassia en ben blij dat ik wat dat betreft de bedoeling om mensen te bekrachtigen goed heb herkend. Het ritueel om elkaar de vrede van Christus te wensen werd ook hier uitgevoerd, maar zonder bezieling, afstandelijker, vergeleken met de eerste viering bij Parnassia waar ik het gevoel kreeg dat verschillen werden afgelegd en we elkaars gelijken waren. Ik ben niet gebleven om koffie te drinken, na te praten. Dit heeft mij niets te zeggen.

Wat ik heb ervaren als lege rituelen heeft me laten nadenken over mijn eigen leven en in hoeverre ik zelf ook lege rituelen heb ontwikkeld, zaken die zich repetitief afspelen waarvan ik mij niet bewust ben. In zekere zin is de bijna-dagelijkse confrontatie met de ellende van het journaal wellicht zoiets; de illusie van grip op de werkelijkheid. Terwijl ik inmiddels toch wijzer zou moeten zijn geworden door psychologische inzichten: de mens is biologisch gezien gericht op het herkennen van gevaar. Moet er gevlucht of gevochten worden? Een onzinnig ritueel eigenlijk. De kerkdienst leek op dezelfde sentimenten te mikken. Ik neem me voor om de actualiteiten te laten voor wat ze zijn: een illusie om controle over de werkelijkheid te krijgen in een chaotische wereld.

stiltecentrum | woensdag 15 januari

Het was een ware pelgrimstocht naar de Sint Franciscuskerk op het terrein aan de Monsterseweg, even buiten Den Haag. Op de fiets met wind tegen en een fikse bui dacht ik nog aan de teleurstellende ervaring van afgelopen zondag in de katholieke kerk in mijn eigen buurt. Ik probeerde nog iets voor de geest te halen wat er is gezegd. Nee, het was vooral ritueel zonder mij aansprekende inhoud. Nu was ik op weg naar onbekende inhoud, maar tenminste zonder de rituelen die mij niets deden.

Het was er aangenaam warm toen ik binnenstapte en het rook ook lekker en er klonk klassieke muziek, Pachebel, geloof ik. Er waren twee mensen binnen die met elkaar in gesprek waren en ik zocht een plekje voor mezelf om alles kalm in me op te nemen. Toen ik zat kwam een van de twee naar me toe en stelde zich voor; een gastvrouw. Ze vroeg me of ik hier bekend was en of ze iets voor me kon betekenen. Ik antwoordde dat ik was gekomen om rustig na te kunnen denken. Dat was goed. Dat was zelfs heel goed en ze vervolgde haar gesprek weer. Ik kwam niet om na te denken, maar om te proberen wat stilte te ervaren, een meditatief moment. Ondertussen kreeg ik wel mee hoe zij en de bezoeker richting een altaartje liepen, er knielden en hardop baden. Een mooi samenzijn, vond ik.

Samen bidden is ook een prachtige manier om aandacht voor een ander te hebben ging het door me heen. Ik zal veel schroom moeten overwinnen om zoiets te kunnen doen. Enerzijds zou ik het huichelachtig van mezelf vinden om te doen alsof ik bid tot een god waarin ik niet geloof, maar anderzijds zie ik het mooie van het gebaar dat je maakt. Misschien moet ik proberen los te laten dat dit in mijn geval een vorm van heiligschennis is. In de intentie en de aandacht, zo leer ik althans op school, is god te vinden en dan doet het er niet toe wat je wel of niet gelooft. Om deze gedachten in een kerk door je heen te laten gaan, heeft iets bevestigends. Dit komt waarschijnlijk ook doordat ik bij een tweede bezoeker opving hoe er werd gebeden. Ik ving op dat hij het fijn zou vinden wanneer zij samen zouden bidden en ditmaal ging zij voor in dit gebed, waarbij zij min of meer interpreteerde wat hij haar zojuist had verteld en van daaruit hardop benoemde hoe zij dacht dat hij het beste geholpen zou kunnen worden, in gewone mensentaal, zonder verheven aanroepingen. Hij bevestigde nu en dan wat hij hoorde; als in een duet. Daarna liet ze hem even alleen en liep op mij af en vroeg me of ik OK was of dat ze inmiddels misschien iets voor me kon betekenen. Er kwam een volgende bezoeker binnen. Ik heb voldoende gedachten in me om weer te kunnen vertrekken; het heeft me goed gedaan. Buiten was het opgehouden met regenen en ik had nu wind mee en bij de uitgang van het terrein groette die eerste bezoeker uit de kerk mij opgewekt…”ik ga even naar mijn moeder, da-hag”.

Kloosterkerk, Den Haag | 26 januari

Gelokt door een aankondiging in de krant waarin de dienst werd aangeprezen door de aanwezigheid van het Residentie Bachkoor en het Residentie Bachorkest heb ik nog een kerkdienst bijgewoond. Mijn oma had in het Twents altijd een mooi gezegde wanneer het ergens druk is: ze hingt er met de been’n oet. Ik schat zo’n 500 bezoekers op hun zondags gekleed. Het was direct duidelijk dat hier de gegoede burgerij ter kerke gaat, zoals ook prinses Beatrix hier regelmatig kwam. Bij binnenkomst herkende ik een aantal kunstwerken die ik al eens in een tentoonstelling in museum Beelden aan Zee had gezien: Denkeilanden van Eveline van Duyl; grote ruimtelijke werken van bijzondere materialen die op strijktafels waren geplaatst. Portretten van grote denkers: Augustinus, Spinoza, Sartre, Nietzsche en Ahrendt. Muziek, kunst en filosofie in deze kerk…het voelt als een warm bad voor me! Wekelijks wordt in deze periode één van deze denkers behandeld tijdens de preek, die begon met een mooie woordvondst, waarin hij schakelde van de crisistoestand in ‘onbewoonbaar verklaard’ naar het existentialistische ‘onverklaarbaar bewoond’

“De mens is gedoemd vrij te zijn…hij heeft zichzelf niet geschapen. Hij is in de wereld geworpen en daarna alleen zelf verantwoordelijk voor alles wat hij doet, zonder houvast en zonder enige hulp.” Vandaag viel de beurt aan Sartre. Ik had al ‘amen’ willen zeggen, maar daartegenover werden brieven van Paulus aan Romeinen en Galaten gezet. Eenzelfde boodschap over de mens die in zinloosheid is gevangen, maar met een groot verschil in een laatste overweging: waar Sartre geen hoop heeft, of het onzinnig vindt om te hopen op wat er na dit enige leven gebeurt, daar ziet Paulus de hoop als betekenisgever voor het leven. We kunnen niet zien waarop onze hoop gericht is, maar dat maakt het vertrouwen er niet minder door. Ik voel me hierdoor niet aangesproken en heb genoeg aan Sartre, maar zie de gemeente instemmen met Paulus. Ik vraag me af of het nodig is om die sprong te maken om elkaar te begrijpen; er lijkt iets fundamenteel anders te zijn in die twee verschillende manieren van denken die elkaar met deemoed beschouwen. De benadering van de protestantse Kloosterkerk stemt me na de katholieke teleurstelling weer wat hoopvoller over de kerk als betekenisgever in het leven van mensen. Dat had ik ook nodig! Hier werden mensen als volwassenen aangesproken op een niveau waar respect voor de gemeente getoond wordt; de voorganger geen herder en wij geen schapen. Intellectueel voer om een weekje op te kunnen teren wellicht. Ik weet niet hoe anderen dit hebben beleefd, maar ik heb ervan genoten.

Hopper

Een leuke schoolopdracht voor hermeneutiek [‘uitlegkunde’]: schrijf een interpretatie van het schilderij ‘sun in an empty room’ van Edward Hopper. Een schilderij waaraan ik waarschijnlijk in een museum voorbij zou lopen. Nu word ik gedwongen er beter naar te kijken en daardoor wordt het steeds boeiender. Ik ben tot de volgende persoonlijke betekenis gekomen:
Zelfs na een geleefd leven, waarin het interieur van mijn ziel volop is beschenen, ben ik nog altijd niet degene die mij kent. De zon die van buiten komt is mij vertrouwder dan ikzelf.
Hoe ik daartoe ben gekomen kan je nalezen in de zogenaamde ‘hermeneuse’ [2 A4tjes] via deze link

ritueel

deze video heb ik gemaakt als ‘achtergrondbeeld’ bij een als schoolopdracht uitgevoerd ritueel: ‘ik wil u mijn T schenken’

zingeving

In de afgelopen [eerste] schoolperiode hebben we voor het vak Kaders van Zingeving een reflectie-opdracht moeten schrijven waarin we ons zingevingskader moesten beschrijven in dialoog met de teksten die we in die periode hebben behandeld. Dit waren teksten over of vanuit de verschillende tradities die er bestaan om tegen het leven aan te kijken, zoals teksten van:

– Tolstoj
– Caputo
– Sartre
– Nietzsche
– Zenboeddhisme
– Fromm
– Tolle
– Frankl
– Augustinus
– aquino

Vanwege de vormgeving van deze blog heb ik de tekst in een eerder bericht neergezet, anders moet je hier zoveel scrollen dat de oudere berichten onbereikbaar worden. De teksten zijnHIER te vinden . Ik heb ook aan mijn studiegenoten gevraagd om hun teksten door te sturen, deze worden er dan later achter geplakt…er zijn er nu 6 te lezen.

Omdat een blogbericht zonder filmpje geen blogbericht is volgt hier een vermakelijk kwebbelende man in nachtelijk park:

school

Het studiejaar is weer begonnen; ditmaal ook voor mij. Ik ben gestart met de opleiding Godsdienst/Pastoraal Werk bij InHolland in Amstelveen. De komende 4 jaar ben ik iedere donderdag in de weer met filosofie, sociologie, pedagogiek en natuurlijk de bijbel…voor het eerst dat ik zo’n ding vasthoud.

Op naar een gelukkiger wereld!